Diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu dünya miqyasında çox sayda uşağa təsir edən və adətən yetkinlik dövründə də davam edən xroniki xarakterli bir davranış pozuntusudur.
Uşaqlarda hiperaktivliyə adətən kiçik yaşlarda diaqnoz qoyulur. Hər nə qədər valideynlər arasında hərəkətli hər uşaq hiperaktiv olaraq adlandırılsa da, düşünüldüyünün əksinə olaraq DEHP daha ciddi bir vəziyyətdir.
Çünki narahatlıq xronikidir və bu fərdlərin həyatları boyu izlənilməsi lazımdır. Bu səbəbdən mütəxəssis həkimlər tərəfindən hiperaktivlik prosesinin mütəmadi olaraq izlənilməsi vacibdir. Əgər uşaqlarda hiperaktivlik uyğun şəkildə müalicə edilərsə, simptomların azalması mümkündür.
Əks təqdirdə, simptomlar davam edər və uşaqların gələcəkdə cəmiyyətə uyğunlaşmasında problemlər yarana bilər.
Uşaqlarda hiperaktivlik nədir?
Uşaqlarda hiperaktivlik nəzərə alınmalı, uşaqların gələcəyinə birbaşa təsir edə bilən tibbi bir davranış pozuntusudur. Hiperaktivliyi olan bir uşağın beyin fəaliyyətləri normal bir uşağa görə fərqliliklər göstərir.
Həmçinin, hiperaktivliyi olan uşaqların beynində davranışlara nəzarət edən hissələrin fərqli inkişaf etdiyi bilinən bir həqiqətdir.
Hiperaktiv uşaqlar kənardan müşahidə edildikdə digərlərinə görə daha narahat görünə bilərlər. Xüsusilə bir mövzuya diqqətini cəmləməkdə çətinlik çəkirlər və impulslarına görə hərəkət etməyə meyllidirlər.
Uşaqlarda hiperaktivlik erkən körpəlik dövründə diaqnoz qoyula bilər və tez-tez məktəb yaşlarında daha aydın görünür. Diaqnozların əksəriyyəti 12 yaşdan kiçik uşaqlarda qoyulur.
Ancaq ailəsinin vəziyyətə əhəmiyyət verməməsi və ya ciddiyə almaması halında bu yaş daha sonrakı dövrlərə qədər uzana bilər. Hətta nadir hallarda hiperaktivlik diaqnozu yetkinlik dövründə də qoyula bilər.
Hiperaktivliyin dəqiq səbəbi bilinməsə də, ailə quruluşu ilə əlaqəli ola biləcəyi düşünülür. Bununla yanaşı, hamiləliyin 37-ci həftəsindən əvvəl baş verən doğumlar, aşağı doğum çəkisi, hamiləlik dövründə siqaret və ya spirtli içki istifadəsi hiperaktivlik riskini artıra bilər.
Uşaqlarda hiperaktivlik əlamətləri nələrdir?
Uşaqlarda hiperaktivlik bir çox əlamətlə özünü göstərə bilər. Bəzi valideynlər bu vəziyyəti ciddiyə alaraq sahə üzrə mütəxəssis bir həkimə müraciət edirlər. Ən uyğun üsul budur və uşağın sağlam şəkildə böyüməsi və müalicəsi üçün zəruridir.
Uşaqlarda hiperaktivlik həddindən artıq hərəkətlilik, davranışlarını idarə edə bilməmək, lazım olduğundan çox danışmaq, əl və ayaqlarını istəkli ya da istəksiz şəkildə davamlı hərəkət etdirmək kimi əlamətlərlə ortaya çıxa bilər.
Əlamətlər diqqətsizlik və impulsivlik olaraq iki fərqli şəkildə nəzərdən keçirilir.
Uşaqlarda hiperaktivlik əlamətləri aşağıdakı kimi sıralana bilər:
- Diqqət tələb edən oyunlara və davranışlara diqqətini cəmləyə bilməmək,
- Çox tez-tez səhv etmək, verilən bir tapşırığı tamamlaya bilməmək və yarımçıq qoymaq, ünsiyyət zamanı qarşısındakını dinləyə bilməmək,
- Məktəbdə verilən ev tapşırıqlarını etməyə və dərs məzmunlarını yerinə yetirməyə qarşı müqavimət göstərmək,
- Şəxsi əşyalarını tez-tez itirmək, daha sonra etməsi üçün verilən tapşırıqları unutmaq,
- Olması lazım olduğundan daha hərəkətli olmaq, müəyyən bir yerdə çox hərəkətsiz qala bilməmək,
- Əşyaların üzərində qaçmaq, çox danışmaq və tükənməz bir enerji ilə dolu olmaq,
- Ona verilən sualın tamamlanmasını gözləmədən cavab verməyə çalışmaq,
- Bir davranışın nəticəsini düşünmədən hərəkətə keçmək,
- Əgər varsa, bacı-qardaşına şiddət tətbiq etmək, ana və atanın göstərişlərinə əməl etməmək, təhlükəli ola biləcək davranışları düşünmədən etmək.
Müalicə üsulları nələrdir?
Uşaqlarda hiperaktivlik ailə, məktəb və mütəxəssis həkim arasındakı əməkdaşlıqla müalicə edilə bilən bir davranış pozuntusudur. Müalicənin planlaşdırılması üçün uşağın yaşayış mühiti nəzərə alınır.
Planlama aparılarkən ailənin imkanları daxilində hərəkət edilməlidir. Müalicə müddətində uşağın emosional olaraq zədələnməməsi çox vacibdir. Çünki bu yaşlarda yarana biləcək emosional bir travma fərdin gələcəyinə mənfi təsir edir.
Məhz bu səbəblərə görə müalicənin sahə üzrə mütəxəssis bir həkimin nəzarətində aparılması lazımdır. Uşağın müalicə prosesi haqqında məlumatlandırılması da vacibdir. Çünki müalicənin uğurlu olmasında mühüm paylardan biri də uşağın özünə aiddir.
Müalicə boyunca dərman və davranışçı üsullar birlikdə tətbiq olunur. Ancaq dərman hər uşaq üçün zəruri olmaya bilər. Ailələrin dərman istifadəsi ilə bağlı tərəddüdləri rast gəlinən hallar arasındadır. Burada unudulmaması lazım olan ən vacib məqam müalicənin bir bütün olaraq irəliləməsidir.
Davranış terapiyası, sosial bacarıq təlimi və psixoterapiya dərman müalicəsi ilə birlikdə davam edir. Dərman istifadəsi lazım olan bir vəziyyətdə bundan çəkinilərsə, müalicənin uzanması və ya uğursuz olması ehtimalı yarana bilər. Proses mütəxəssis bir komanda tərəfindən aparıldığı üçün dərmanların bütün təsirləri ən doğru şəkildə qiymətləndirilir.
Bu səbəbdən ailələrin həkim və uşaqları ilə əməkdaşlıq içində müalicənin aparılmasına töhfə verməsi lazımdır. Müalicənin sonrakı mərhələlərində hiperaktivliyə bağlı davranışlar azalır və uşağın daha xoşbəxt bir həyat sürməsi təmin edilə bilər.
Uşaqlarda hiperaktivlik haqqında tez-tez verilən suallar
1. Hər hərəkətli uşaq hiperaktivdir? Hiperaktivlik ilə normal uşaq enerjisi arasındakı fərq nədir?
Xeyr, hər hərəkətli uşaq hiperaktiv deyil. Uşaqların enerjili olması tamamilə normaldır. Əsas fərq davranışın davamlılığı, şiddəti və uşağın sosial, akademik həyatına təsiridir.
- Normal Enerji: Uşaq oyun zamanı aktivdir, amma dərsdə və ya sakit mühit tələb edən yerlərdə otura bilir. Diqqətini lazımi vəziyyətlərdə cəmləyə bilir.
- Hiperaktivlik (DEHP): Hərəkətlilik demək olar ki, hər mühitdə (evdə, məktəbdə, qonaqlıqda) müşahidə edilir. Uşaq yerində otura bilmir, diqqətini uzun müddət toplaya bilmir, impulsiv (düşünmədən) hərəkətlər edir və bu davranışlar onun yaşıdları ilə münasibətinə və dərslərinə mənfi təsir göstərir.
2. Hiperaktivliyin əsas əlamətləri hansılardır?
Hiperaktivlik üç əsas qrupda təsnif edilən əlamətlərlə özünü göstərir:
- Diqqətsizlik:
- Detallara diqqət etməmək, səhvlərə yol vermək.
- Tapşırıqlara və ya oyunlara diqqətini cəmləyə bilməmək.
- Danışarkən dinləməmək.
- Tapşırıqları yarımçıq qoymaq.
- Əşyalarını (kitab, qələm, oyuncaq) tez-tez itirmək.
- Gündəlik işləri unutmaq.
- Hiperaktivlik (Həddindən artıq hərəkətlilik):
- Oturduğu yerdə qıvrılmaq, əl-ayağını tərpətmək.
- Oturmalı olduğu yerlərdə (məsələn, sinifdə) yerindən qalxmaq.
- Uyğun olmayan yerlərdə qaçmaq və ya dırmaşmaq.
- Sakit oyunlar oynamaqda çətinlik çəkmək.
- Daim “motor kimi” hərəkətdə olmaq.
- İmpulsivlik (Düşünmədən hərəkət etmə):
- Sual tamamlanmamış cavab vermək.
- Növbəsini gözləməkdə çətinlik çəkmək.
- Başqalarının sözünü və ya oyununu kəsmək.
3. Hiperaktivliyə nə səbəb olur? Bu, valideynin səhvidir?
Qətiyyən xeyr. Hiperaktivlik valideynin tərbiyə üsulundakı səhvlərdən qaynaqlanmır. Bu, beynin inkişafı və funksiyaları ilə əlaqəli neyro-bioloji bir pozuntudur.
Əsas səbəblər arasında aşağıdakılar göstərilir:
- Genetika: Ailədə DEHP olan birinin olması riski artırır.
- Beyin strukturu və kimyası: Beynin diqqət və davranışa nəzarət edən bölgələrindəki fərqliliklər.
- Hamiləlik və doğuş zamanı risklər: Vaxtından əvvəl doğuş, aşağı çəki, ananın hamiləlikdə siqaret və ya spirtli içki istifadəsi.
4. Uşağımda hiperaktivlikdən şübhələnirəmsə, ilk olaraq kimə müraciət etməliyəm?
Əgər övladınızda hiperaktivlik əlamətlərini davamlı olaraq müşahidə edirsinizsə və bu, onun həyatına mənfi təsir göstərirsə, ilk növbədə bir pediatra müraciət etməlisiniz.
Pediatr ilkin müayinədən sonra sizi lazım gələrsə, ixtisaslı mütəxəssislərə – uşaq psixiatrı, uşaq nevroloqu və ya psixoloqa yönləndirəcəkdir. Dəqiq diaqnozu yalnız bu mütəxəssislər qoya bilər.
5. Hiperaktivlik necə müalicə olunur? Dərman qəbul etmək şərtdirmi?
Hiperaktivliyin müalicəsi bir neçə yanaşmanın birlikdə tətbiqini tələb edir. Ən effektiv müalicə planı adətən bunlardan ibarətdir:
- Davranış terapiyası: Uşağa öz davranışlarını idarə etməyi və sosial bacarıqlarını artırmağı öyrədir.
- Valideyn təlimləri: Valideynlərə uşaqla necə davranmalı, sərhəd qoymalı və müsbət davranışları necə gücləndirməli olduqları öyrədilir.
- Məktəb dəstəyi: Müəllimlərlə əməkdaşlıq edərək uşağın təhsil mühitinə uyğunlaşması təmin edilir.
- Dərman müalicəsi: Hər uşağa təyin edilmir. Ancaq bir çox hallarda, xüsusilə diqqət əskikliyi və impulsivlik şiddətli olduqda, dərmanlar simptomları əhəmiyyətli dərəcədə azaldaraq terapiyanın daha təsirli olmasına kömək edir. Dərman təyinatı yalnız həkim-psixiatr tərəfindən aparılmalıdır.
6. Hiperaktivlik zamanla keçib gedirmi?
Hiperaktivlik uşağın böyüdükcə tamamilə “yox olan” bir vəziyyət deyil. Lakin əlamətləri zamanla dəyişə bilər. Məsələn, yetkinlik yaşında həddindən artıq hərəkətlilik azala bilər, lakin diqqətsizlik, planlama çətinliyi və impulsivlik davam edə bilər. Düzgün müalicə və idarəetmə üsulları ilə uşaqlar bu vəziyyətlə yaşamağı öyrənir və uğurlu bir yetkinlik həyatı sürə bilərlər.
7. Valideyn olaraq hiperaktiv övladıma evdə necə kömək edə bilərəm?
- Rejim və qaydalar yaradın: Yemək, yatmaq, dərs və oyun saatları üçün sabit bir gündəlik rejim qurun.
- Aydın və qısa təlimatlar verin: Uzun cümlələr yerinə, “Otağını yığışdır” əvəzinə “Oyuncaqlarını qutuya yığ” kimi addım-addım təlimatlar verin.
- Müsbət davranışları mükafatlandırın: Tapşırığı yerinə yetirdikdə və ya qaydalara əməl etdikdə onu tərifləyin.
- Enerjisini düzgün yönləndirin: İdman, üzgüçülük və ya parkda qaçmaq kimi fiziki fəaliyyətlərə cəlb edin.
- Səbirli və anlayışlı olun: Unutmayın ki, bu davranışlar qəsdən edilmir, bu, onun idarə edə bilmədiyi bir pozuntudur.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.