Uşaqlarda davranış pozuntusu onların sosial, emosional və akademik funksionallığına təsir edən bir vəziyyətdir və müxtəlif əlamətlərlə özünü göstərir.
Bu vəziyyət diqqət əskikliyi və hiperaktivlik, qidalanma pozuntuları, yuxu problemləri, depressiya, təşviş (həyəcan) və qəzəbə nəzarət edə bilməmək kimi müxtəlif formalarda ortaya çıxa bilər.
Bu əlamətlər uşağın gündəlik həyatına mənfi təsir göstərə bilər və xüsusilə də valideynləri ilə ünsiyyət qurmaqda çətinliklərə səbəb ola bilər. Davranış pozuntularının müalicəsi adətən çoxşaxəli (multidissiplinar) və qərarlı bir yanaşma tələb edir.
Bu mövzuda davranış terapiyası, koqnitiv terapiya, ailə terapiyası və bəzən də dərman müalicəsi üsullarına müraciət edilə bilər. Müalicə yanaşmaları uşağın davranışlarını tənzimləmək, uyğun bacarıqları öyrətmək, sosial və emosional baxımdan funksionallığı təmin etmək məqsədi daşıyır.
Uşaqlarda davranış pozuntusu nədir?
Uşaqlarda davranış pozuntusu, uşağın yaşına və inkişaf səviyyəsinə uyğun olmayan, sosial normalara zidd davranışlar nümayiş etdirməsi vəziyyətidir.
Bu davranışlar uşağın gündəlik həyatına təsir edə bilər və adətən intizam problemləri, məktəbdə uğursuzluq, sosial münasibətlərdə çətinliklər, ev tapşırıqlarını yerinə yetirməmək, yuxu saatında yatmamaq kimi problemlərə yol aça bilər.
Geniş yayılmış əlamətləri arasında qəzəb partlayışları, aqressivlik, fiziki zorakılığa meyllilik, yalan danışmaq, qeyri-ardıcıllıq və oğurluq ola bilər. Davranış pozuntuları adətən müxtəlif amillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində və fərqli formalarda ortaya çıxır.
Davranış pozuntuları ümumilikdə aşağıdakı vəziyyətlər şəklində görülə bilər:
Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntusu (DEHP)
Diqqət əskikliyi və hiperaktivlik, diqqəti cəmləməkdə çətinlik çəkmə və impulsivlik vəziyyəti ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyətdə olan uşaq konsentrasiya problemləri yaşaya bilər, özgüvən hissini itirə bilər, hiperaktiv ola bilər və impulsiv davranışlar göstərə bilər.
Öyrənmə çətinlikləri, qaydalara riayət etməkdə problemlər və sosial münasibətlərdə çətinliklər müşahidə oluna bilər. Müalicə adətən davranış terapiyası, təhsil strategiyaları və bəzi hallarda dərman müalicəsini əhatə edə bilər.
Davranışsal qidalanma pozuntuları
Bu vəziyyət uşağın qidalanma vərdişlərinin mənfi yöndə dəyişməsinə və nizamsızlıqlara yol aça bilər. Məsələn, yemək seçmək, yeməkdən imtina etmək və ya həddindən artıq yemək kimi qidalanma problemləri ortaya çıxa bilər.
Bu vəziyyət müalicə edilmədikdə inkişafdan geri qalma və ya piylənmə kimi sağlamlıq problemləri də yarana bilər. Davranışsal qidalanma pozuntularının müalicəsi bir uşaq nevroloqu və qidalanma mütəxəssisinin (dietoloq) birgə işi ilə uşağın qidalanma vərdişlərini yenidən tənzimləmək və uşağın stress faktorları ilə mübarizə aparmasına kömək edəcək tətbiqləri əhatə edir.
Əks Olma-Qarşı Çıxma Pozuntusu
Uşaqlarda əks olma-qarşı çıxma pozuntusu, uşağın davamlı və ya tez-tez nüfuzlu şəxslərə (avtoritetə) qarşı çıxaraq, onlara düşməncəsinə və ya üsyançı davranışlar nümayiş etdirməsi vəziyyətidir. Bu vəziyyətdə olan uşaq böyüklərin təlimatlarını qəbul etməyə, qaydalara qarşı çıxa və tez-tez asi, üsyançı davranışlar nümayiş etdirə bilər.
Davranışsal Yuxu Pozuntuları
Yuxu problemləri uşaqlarda geniş yayılmış vəziyyətlər arasındadır. Gecə qorxuları, kabuslar, tez-tez oyanma, gecə sidik qaçırma (enurez) kimi problemlər ortaya çıxa bilər.
Müalicədə yuxu gigiyenasına diqqət yetirilməsi, rahatladıcı rejimlərin yaradılması, yuxu mühitinin tənzimlənməsi və zəruri hallarda psixoterapiya üsullarından istifadə edilə bilər.
Depresiya və Təşviş (Həyəcan) Pozuntuları
Uşaqlarda depressiya və təşviş əlamətləri müxtəlif formalarda ortaya çıxa bilər. Məsələn, kədərli olmaq, özünə qapanma, asosial davranış, həddindən artıq narahatlıq, qorxu və ya panik ataklar şəklində əlamətlər müşahidə oluna bilər. Depresiya və təşvişin müalicəsi fərdi terapiya, ailə terapiyası və dərman müalicəsini əhatə edə bilər.
Ailələrin müalicə prosesində dəstəkləyici bir mühit yaratması, fiziki-emosional ehtiyacları qarşılaması və stresslə mübarizə aparmağı öyrətməsi vacibdir.
Uşaqlarda davranış pozuntusu olduğunu necə anlayaq?
Uşaqlarda davranış pozuntusu olduğunu anlamaq üçün bəzi əlamətləri və göstəriciləri nəzərə almaq lazımdır. Bu vəziyyət özünü ən çox qəzəb partlayışları şəklində göstərə bilər.
Ümumilikdə davranış pozuntusu olduğunu düşünməyə əsas verə biləcək bəzi əlamətlər aşağıdakılardır:
- Diqqət əskikliyi və hiperaktivlik: Uşaq diqqətli olmaqda çətinlik çəkə bilər, hiperaktiv ola bilər, sakit qala bilməz və impulsiv davranışlar göstərə bilər. Bu vəziyyətdə olan uşaqda öyrənmə çətinlikləri və intizam problemləri də yarana bilər.
- Sosial uyğunlaşma problemləri: Uşaq yaşıdları ilə münasibət qurmaqda çətinlik çəkə, sosial təsirləşmələrdə tez-tez münaqişələr yaşaya bilər. Uşaq sosial həyatın tələb etdiyi normalara uyğunlaşmaqda çətinlik çəkə bilər.
- Aqressiv və təcavüzkar davranışlar: Uşaq dostları və bacı-qardaşları ilə dalaşa, digər uşaqlara zərər verə və ya qəzəb növbələri keçirib dağıdıcı davranışlar göstərə bilər.
- Qaydalara əməl etməmə və üsyan: Uşaq valideyn, müəllim kimi nüfuzlu şəxslərə qarşı müqavimət göstərə bilər. Evdəki və məktəbdəki qaydalara əməl etməməkdə israr edə və ya sərhədləri poza bilər.
- Məktəb performansında eniş: Davranış pozuntusu olan uşaqların göstərdiyi əlamətlərin başında akademik uğursuzluq gələ bilər. Uşaq məktəbdə diqqət və konsentrasiya əskikliyi, aşağı motivasiya, ev tapşırıqlarını etməmək, dərsdə iştirak etməmək və ya sinifdə problem yaratmaq kimi problemlər yaşaya bilər.
Yuxarıda qeyd olunan əlamətlər təkbaşına davranış pozuntusunun göstəricisi deyil. Uşaqlarda davranışlar zaman-zaman dəyişə bilər və normal inkişaf prosesinin bir parçası ola bilər. Düzgün diaqnoz və müalicə üçün uşaq nevroloqu-nun aparacağı müayinə və qiymətləndirmələr tələb olunur.
Uşaqlarda davranış pozuntusu nə zaman başlayır?
Uşaqlarda davranış pozuntusu adətən erkən uşaqlıq dövründən etibarən müşahidə edilə bilər. Ancaq bir uşağa 5 yaşından əvvəl davranış pozuntusu diaqnozu qoyulmur. Uşağın nümayiş etdirdiyi problemli davranışlar müəyyən bir yaşa qədər normal qəbul edilə bilər.
Hər uşağın fərdi inkişafı fərqli olduğu üçün davranış pozuntularının başlanğıc zamanı da dəyişə bilər. Bu cür problemlər uşağın yaşına, inkişaf səviyyəsinə və ətraf mühit amillərinə bağlı olaraq fərqli zaman dilimlərində görülsə də, ümumilikdə ibtidai məktəb və ya yeniyetməlik dövründə başlayır.
Davranış pozuntularının əlamətlərinin erkən yaşlarda fərq edilməsi bu vəziyyətin qalıcı bir hala çevrilməməsi və uyğun dəstəyin təmin edilməsi baxımından vacibdir. Valideynlər, uşaq nevroloqu, uşaq psixoloqları və məktəb personalı kimi mütəxəssislərdən kömək istəyərək uşağın ehtiyaclarına yönəlmiş uyğun bir dəstək almasını təmin edə bilərlər.
Uşaqlarda davranış pozuntusu müalicəsi necə aparılır?
Uşaqlarda davranış pozuntusunun müalicəsi adətən multidissiplinar (çoxşaxəli) bir yanaşma tələb edir və uşağın ehtiyaclarına və simptomlarının şiddətinə görə fərdi şəkildə həyata keçirilir.
Müalicə prosesində ailələrin uşaqlarının emosional ehtiyaclarını qarşılamaları, dəstəkləyici bir mühit təmin etmələri və uşaqları ilə effektiv ünsiyyət qurmaları da vacibdir. Uşaqlarda davranış pozuntusunun müalicəsində müraciət edilən bəzi üsullar bunlardır:
- Koqnitiv Davranış Terapiyası: Davranış terapiyası, uşağın mənfi və ya zərərli davranışlarını tanımasını, bunları müsbət davranışlarla əvəz etməsini öyrətmək və sosial bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün istifadə edilən effektiv bir müalicə üsuludur. Bu üsulda mükafat sistemləri, təqvimlər və davranış dəftərləri kimi vasitələrdən istifadə oluna bilər.
- Ailə terapiyası: Ailə terapiyasının davranış pozuntusunun müalicəsində mühüm rolu var. Bu üsul ailənin uşağın davranışlarını anlamasına, ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə və intizamın necə təmin edilməli olduğunu öyrənməsinə kömək edə bilər.
- Təhsil və tədris yanaşmaları: Müəllimlər və ya xüsusi təhsil mütəxəssisləri uşağın davranışlarını düzəltməsinə və məktəbdəki akademik uğurunu yüksəltmək üçün müxtəlif təhsil-tədris planlarını tətbiq edə bilər. Xüsusilə xüsusi təhsil proqramları ilə uşağın xüsusi ehtiyaclarının qarşılanması və davranışlarını idarə etmək üçün xüsusi strategiyalar təmin edilə bilər.
- Dərman müalicəsi: Dərman müalicəsi uşaqlarda davranış pozuntusunun müalicəsində zaman-zaman müraciət edilən bir üsuldur. Dərman müalicəsi uşağın vəziyyətinə və simptomların şiddətinə görə yalnız psixiatriya mütəxəssisləri tərəfindən tövsiyə edilə bilər. Bu üsul ilə davranış pozuntusuna səbəb olan diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu, yuxu pozuntuları və ya depressiya kimi narahatlıqlar müalicə edilə bilər.
Hansı müalicə planının tətbiq olunacağı ümumilikdə uşağın fərdi vəziyyətinə görə fərdiləşdirilir. Müalicə birdən çox üsulun kombinasiyasını əhatə edə bilər. Peşəkar bir Uşaq Nevroloqu köməyi ilə uşağın davranış pozuntusunun müalicəsi üçün ən uyğun yanaşma müəyyən edilə bilər.
Uşaqlarda Davranış Pozuntuları: Tez-tez Verilən Suallar (FAQ)
Sual 1: Uşaqlarda davranış pozuntusu nədir? Hər dəcəllik və ya inadkarlıq davranış pozuntusu hesab edilirmi?
Cavab: Xeyr, hər dəcəllik davranış pozuntusu deyil. Davranış pozuntusu, uşağın yaşına uyğun olmayan, ən azı 6 ay davam edən, onun sosial münasibətlərinə, məktəb həyatına və ailə daxili münasibətlərinə ciddi şəkildə mənfi təsir göstərən davamlı və təkrarlanan davranışlar toplusudur. Normal uşaq dəcəlliyindən fərqli olaraq, bu davranışlar daha şiddətli, dağıdıcı və idarəolunmaz olur.
Sual 2: Davranış pozuntularının yaranmasına səbəb nədir? Bu, valideyn səhvidir?
Cavab: Davranış pozuntularının tək bir səbəbi yoxdur və bu, birbaşa valideyn səhvi deyil. Bu vəziyyət adətən bir neçə amilin birləşməsi nəticəsində ortaya çıxır:
- Genetik faktorlar: Ailədə oxşar problemlərin olması riski artıra bilər.
- Bioloji faktorlar: Beyin quruluşu, sinir sisteminin fəaliyyəti və bəzi hormonlar təsirli ola bilər.
- Ailə mühiti: Ailədaxili münaqişələr, qeyri-sabit mühit, ardıcıl olmayan intizam qaydaları.
- Sosial və çevrə faktorları: Məktəbdə zorbalığa məruz qalma, travmatik hadisələr, pis sosial əhatə.
Sual 3: Hansı əlamətləri gördükdə mütəxəssisə müraciət etməliyəm?
Cavab: Aşağıdakı əlamətlər davamlı və şiddətli şəkildə müşahidə edilirsə, bir mütəxəssislə məsləhətləşmək tövsiyə olunur:
- Tez-tez və səbəbsiz qəzəb partlayışları, aqressivlik (başqalarına və ya əşyalara zərər vermə).
- Valideyn və ya müəllim kimi nüfuzlu şəxslərin qaydalarına davamlı olaraq qarşı çıxma, üsyankarlıq.
- Davamlı yalan danışmaq, oğurluq etmək.
- Başqalarını qəsdən əsəbiləşdirmək və öz səhvlərinə görə başqalarını günahlandırmaq.
- Məktəb performasında kəskin eniş, dərsdən yayınma.
- Yaşıdları ilə yola getməmək, sosial təcrid (özünəqapanma).
Sual 4: Davranış pozuntusundan şübhələndikdə ilk olaraq kimə müraciət etməliyəm?
Cavab: İlkin olaraq uşağın pediatrı ilə danışmaq faydalıdır. Pediatr hər hansı bir fiziki sağlamlıq problemini istisna edə bilər. Daha sonra pediatr sizi lazımi mütəxəssisə – uşaq nevroloquna yönləndirəcək. Məktəblərdəki psixoloqlar da ilkin dəyərləndirmə və yönləndirmə üçün yaxşı bir mənbədir.
Sual 5: Davranış pozuntularının müalicəsi mümkündürmü və necə aparılır?
Cavab: Bəli, davranış pozuntuları müalicə oluna bilər. Erkən diaqnoz və müdaxilə çox vacibdir. Müalicə adətən kompleks yanaşma tələb edir:
- Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT): Uşağa mənfi davranışlarını tanımağı və onları müsbət davranışlarla əvəz etməyi öyrədir.
- Ailə Terapiyası: Ailə üzvlərinə ünsiyyəti yaxşılaşdırmaq və problem həll etmə bacarıqlarını öyrənməkdə kömək edir.
- Valideyn Təlimləri: Valideynlərə uşaqla daha effektiv ünsiyyət qurmağı və ardıcıl intizam qaydaları tətbiq etməyi öyrədir.
- Dərman Müalicəsi: Bəzi hallarda (məsələn, yanaşı gedən Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntusu (DEHP) və ya depressiya varsa) psixiatr tərəfindən dərman təyin edilə bilər.
Sual 6: Müalicə prosesində valideynin rolu nədən ibarətdir?
Cavab: Valideyn müalicənin ən vacib parçasıdır. Valideynlər:
- Səbirli və ardıcıl olmalıdırlar.
- Mütəxəssis həkimlə sıx əməkdaşlıq etməlidirlər.
- Evdə sabit, təhlükəsiz və sevgi dolu bir mühit yaratmalıdırlar.
- Uşağın müsbət davranışlarını təqdir etməli və mükafatlandırmalıdırlar.
- Aydın və dəqiq sərhədlər qoymalı və bunlara riayət etməlidirlər.
Sual 7: Müalicə olunmayan davranış pozuntuları gələcəkdə hansı fəsadlara yol aça bilər?
Cavab: Vaxtında müdaxilə edilmədikdə bu problemlər yeniyetməlik və yetkinlik dövründə daha ciddi fəsadlara yol aça bilər. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
- Akademik uğursuzluq və təhsili yarımçıq qoyma.
- Zərərli vərdişlərə (maddə asılılığı) meyllilik.
- Qanunla bağlı problemlər, cinayətə meyllilik.
- Yetkinlikdə davam edən psixoloji problemlər (depresiya, təşviş pozuntuları, şəxsiyyət pozuntuları).
- İş və sosial münasibətləri qorumaqda çətinliklər.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.