Uşaqlarda autizm, adətən ilk 3 yaş ərzində ortaya çıxan və insanın həyatı boyu davam edən, şəxsin şifahi və şifahi olmayan ünsiyyətdə çətinlik çəkməsi olaraq təsvir edilən inkişaf pozuntusudur.
Günümüzdə sadə testlərlə erkən diaqnoz qoyula bilər. Erkən diaqnoz və müvafiq reabilitasiya proqramları cəmiyyətdə bu halların qarşısının alınmasında böyük rol oynayır.
Autizmin səbəbi tam olaraq bilinmir. Genetik olduğu düşünülür. Oğlanlarda qızlara nisbətən daha sıx rast gəlinir. Autizmli şəxslərin təxminən %70’ində zəka geriliyi var, %10’unda isə üstün zeka görülə bilər.
Autizmlə birlikdə diqqət çatışmazlığı və hiperaktiv pozuntu, əhval-ruhiyyə pozuntuları və epilepsiya eyni vaxtda görülə bilər.
Autizm nədir?
Autizm ilk 3 yaşda ortaya çıxan və ömür boyu davam edən, xüsusilə sosial münasibətlər qurmaqda və davam etdirməkdə çətinliklərə səbəb olan inkişaf pozğunluğudur. Şifahi və göz təması qurma, jest-mimika istifadəsi kimi qeyri-şifahi ünsiyyətdə çətinlik yaşanması ilə xarakterizə olunur.
Danışıq qabiliyyətinin gec və ya məhdud olması, qolları yelləmək və yüksək səslərdən xoşlanmamaq kimi təyinedici və təkrarlanan əlamətlər göstərirlər. Autizm hər yaşda təşhis edilə bilsə də, simptomlar daha çox həyatın ilk 3 ilində ortaya çıxdığı üçün inkişaf pozğunluğu olaraq qəbul edilir.
Bəzən əlamətlər 1 yaşından əvvəl başlayarkən, bəzilərində normal psixo-sosial inkişaf olub, “ana, ata” kimi ilk sözlər söyləndikdən sonra inkişafda geriləmə, durğunluq müşahidə edilir.
Autizmin beynin quruluşuna və fəaliyyətinə təsir edən sinir sistemindəki problemlərdən qaynaqlandığı düşünülür. Bu xəstəliyin uşaq böyütmə tərzləri və ailənin sosial-iqtisadi səviyyəsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Uşaqlarda autizmin əlamətləri
Bir uşağa autizm diaqnozu qoyulması üçün aşağıda sayılan simptomlardan ən azı altısını göstərməsi lazımdır:
- Sosial qarşılıqlı əlaqədə çatışmazlıq: Göz təması qurmaqda çətinlik, həmyaşıdları ilə maraqlanmama və onlarla oyun oynamama, normal mimika və emosional ifadələri göstərə bilməmə, qarşılıqlı əlaqəyə başlamaq və davam etdirməkdə çətinlik bu kateqoriyaya aiddir.
- Ünsiyyət pozuntusu: Uşağın danışa bilməməsi, eyni söz və ifadələrin davamlı təkrarlanması (ekolaliya) və danışa bilən uşaqlarla əlaqə qurma cəhdlərinin olmaması bu simptomlar arasındadır.
- Xəyali və ya simvolik oyunlar oynamamaq: Uşağın xəyali oyunlar qurmaması, yalnız təkrarlanan sadə fəaliyyətlərlə məşğul olması, eyni rutin hərəkətləri daim təkrarlaması, bir əşyanın müəyyən bir hissəsinə hədsiz dərəcədə diqqət yetirməsi, emosional olaraq stimullaşdırıla bilməməsi və ya qeyri adekvat reaksiya göstərməsi bu simptomlar sırasına daxildir.
Bundan əlavə, autizmli uşaqlar aşağıda sadalanan bir çox simptomları göstərir.
- Göz təması ya yoxdur, ya da məhduddur.
- Adlarını çağıranda heç bir reaksiya vermirlərƏtraf mühitlə maraqlanmırlar
- Qucaqlaşmaq və öpüşmək kimi fiziki təması sevmirlər.
- Nitqlərində ləngimə var. Hiperaktiv və ya hərəkətsiz ola bilirlər.
- İnsanlarla ünsiyyət qurmaq əvəzinə cansız cisimlərlə məşğul olurlar.
- Onlar cəmiyyətdəki həmyaşıdları ilə ünsiyyət qurmur, oyunlara qatılmır, özlərini təcrid edirlər.
- Danışmağı öyrənsələr də, həmişə eyni sözü təkrarlayırlar.
- Danışıqdan ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etmirlər
- Yersiz cümlələr qururlar, qəliblər istifadə edirlər.
- Danışıq formaları və səs tonları monotondur.
- Onlar hər şeyə laqeyd şəkildə gülə bilərlər.
- Bəzi əşyalara həddindən artıq bağlı ola bilərlər.
- Rutinləri pozulduqda əsəbiləşə bilərlər.
- Əl çalmaq, tullanmaq, fırlanma, irəli-geri yellənmə, qanad çırpma kimi təkrarlanan hərəkətlər edirlər.
- Normal uşaqlar kimi yuxu görmürlər və oynamırlar.
- Həmişə eyni oyunları oynayırlar.
- Bəziləri çox inadkar və dalaşqan ola bilər.
- Sosial mühitə daxil olduqda həddindən artıq qorxa bilərlər.
- Çox vaxt yemə pozuntuları göstərirlər.
- Özlərinə və ətrafdakı əşyalara zərər verə bilərlər.
- Onlar təhlükəyə qarşı həssasdırlar.
- Ağrıya qarşı həssasdırlar.
- Zarafat və ya eyhamı başa düşmürlər.
- Normal öyrənmə üsullarına həssaslıq göstərmirlər.
Uşaqlarda autimz necə başa düşülür?
Autizmin erkən əlamətləri arasında başlamaqda və davam etdirməkdə çətinlik çəkilən sosial ünsiyyət, öz-özünə yellənmə, ətrafında fırlanma və ya əl çırpmaq kimi təkrarlanan davranış və ya hərəkətlər, barmaq uclarında yerimə, uzun sürən qəzəb növbələri, müəyyən səslərə, qoxulara və toxunmaya qarşı həssaslıq görülür.
Körpələrdə autizm əlamətləri nələrdir?
Autizm spektr pozğunluğunda əlamətlər ümumiyyətlə 12 ilə 18 aylıq ikən və ya daha erkən yaşlarda ortaya çıxmağa başlayır.
Körpələrdə autizmin bəzi erkən əlamətləri bunlardır:
- Göz təması qurmaqda problem
- Adı ilə çağırıldıqda maraqlanmamaq
- Şifahi və qeyri-şifahi ünsiyyətdə problem yaşamaq
- Təkrarlanan hərəkətlər
- Söz və ya səsləri təkrarlama meyli
- Hərəkət edən obyektlərə fokuslanma
- Üz ifadəsində məhdudluq
- Öz ətrafında fırlanma
- Diqqət əskikliyi
- Digər uşaqlarla oyun oynamaqdan çəkinmə
Uşaqlarda autizm necə müalicə olunur?
Autizmin müalicəsində erkən diaqnoz və müalicə çox vacibdir. Müalicənin məqsədi autizmli şəxsin sosial və fərdi bacarıqlarını inkişaf etdirməkdir. Bu məqsədlə davranış təlimləri və xüsusi terapiya tətbiq olunur.
Tətbiq olunacaq müalicənin ailəyə uyğun olması da çox vacibdir. Nitq terapiyası, motor bacarıqlarını artırmağa yönəlik terapiyalar, sosial əlaqə bacarıqlarını artırmağa yönəlik terapiyalar tətbiq edilən müalicə üsulları arasındadır.
Dərmanlar autizmlə birlikdə gələn depressiya, diqqət çatışmazlığı-hiperaktivlik və obsesiv-kompulsiv pozuntular kimi hallar üçün istifadə edilə bilər.
Valideynlərin maarifləndirilməsi də autizmin müalicəsində çox mühüm amildir. Autizmli ailələrə dəstək verən qanuni qeyri-hökumət təşkilatları var. Bu təşkilatlar, autizmli şəxslərini ailələrinə məlumat və dəstəklə təmin edir.
Autizm ilə bağlı tez-tez verilən suallar
Autizm genetikdirmi?
Yüngül hallar da cədvələ əlavə edildikdə, autizm hər 100 uşaqdan birində görülür. Qohumlarda autizm görülmə riski, digər uşaqlara nisbətən daha çox ola bilər. Aparılan araşdırmalara görə, autizmli bir uşağın bacı-qardaşında yüzdə 3 nisbətində autizm görülə bilər.
Qohum evliliyi autizm üçün risk yarada bilər. Autizm hallarının əhəmiyyətli bir faizinin genetika ilə əlaqəsi olsa da, bu xəstəlik birbaşa genetika ilə keçir demək olmaz.
Autizm testi necə aparılır?
Autizm üçün tibbi bir test yoxdur, bəzi skrininq üsulları tətbiq edilə bilər. Bunlar da uşaqların müşahidə olunmasını ehtiva edən diaqnoz üsullarıdır. Məsələn, bu mövzuda CARS Reytinq Sistemi istifadə olunur. Uşaqların digər insanlarla ünsiyyəti, bədənlərini necə istifadə etdikləri, dəyişikliklərə uyğunlaşıb-uyğunlaşmadıqları və şifahi ünsiyyətləri qiymətləndirilir. M-CHAT üsulunda da bir sual siyahısı var. 18 aydan kiçik uşaqlar araşdırılır.
Peyvənd autizmə səbəb olurmu?
Uşaqlıq dövründə edilən peyvəndlərin autizmə səbəb ola biləcəyi yönündəki iddiaların mənbəyində, peyvəndin içində virus və bakteriyanın canlı qalmasını təmin edən bir ağır metal olan civənin olması dayanır. Uşaqları autizmli olan bir çox ailə ümumiyyətlə 18 ay civarında bu vəziyyətdən şübhələnir və bu dövr də rutin peyvənd təqvimindəki 3-lü kombinə peyvənd zamanına təsadüf edir.
Ancaq Dünya Səhiyyə Təşkilatının yayımladığı hesabatda; etil civənin (tiomersal) bədəndə yarı-parçalanma ömrünün bir həftədən daha qısa olduğu, civəyə bağlı bir sıra xroniki xəstəliklərin görülməsinin söz mövzusu olmadığı açıqlanmışdır.
Öz-özünə danışan uşaq autizmli ola bilərmi?
Körpə inkişafı prosesində öz-özünə danışma tez-tez rast gəlinən bir vəziyyətdir. Uşaqlar yeni öyrəndikləri şeyləri təkrarlayır və bu təkrarlar saatlarla davam edə bilər. Yeni sözlər onları əyləndirir. Bu vəziyyətin autizmlə qarışdırılmaması lazımdır. Autizmli uşaqlar bir sözü, bir sualı günlərlə təkrarlaya bilər. Valideyn nə reaksiya verirsə versin, autizmli uşaqlar eyni sözü təkrarlaya bilər. Bunun fərqini qoyacaq şəxslər də uşaq və yeniyetmə psixi sağlamlığı mütəxəssisləri ilə uşaq psixoloqlarıdır.
Autizm üçün hansı həkimə gedilməlidir?
Autizm diaqnozu qoya biləcək mütəxəssislər uşaq və yeniyetmə psixi sağlamlığı mütəxəssisləri, uşaq nevrologiyası mütəxəssisləri və uşaq psixoloqlarıdır.
Autizmli uşaq yüksək zəkalıdırmı?
Autizmli uşaqların bir çoxunda zəkanı qiymətləndirmək asan olmur. Erkən oxuma, hərf və rəqəmləri əzbərləmə vəziyyəti ilə güclü yaddaş əlamətləri ola bilər. Zəkanı problem həll etmə bacarığı və uyğunlaşma qabiliyyəti olaraq təyin etsək, fərqli səviyyələrdə çətinlikləri olduğu görülür.
Autizmin dərmanı varmı?
Autizmdə yeganə müalicə, erkən diaqnozla birlikdə erkən və intensiv təhsildir. Dərmanlar əsas əlamətləri düzəltmir, ancaq autizmdə müşayiət olunan problemləri həll etmək üçün istifadə edilə bilər.
Autizm keçirmi?
Autizm bir ömür davam edən, təhsillərlə dəstəklənməsi lazım olan bir problemdir. İntensiv və uzun bir təhsil prosesi tələb edir.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.