Dil və nitq bacarığı uşaqların dünyanı dərk etməsində, ehtiyaclarını ifadə etməsində və sosial əlaqələr qurmasında kritik əhəmiyyət kəsb edir. Hər uşaq öz inkişaf sürəti ilə irəliləyərkən, bəzi uşaqlarda nitq bacarığının mənimsənilməsində gecikmələr müşahidə oluna bilər. Bu gecikmələr bəzən normal inkişafın bir hissəsi ola bildiyi kimi, bəzən də erkən müdaxilə tələb edən bir vəziyyət ola bilər.
Valideynlərin ən çox verdiyi suallardan biri olan “uşaqlar nə vaxt danışmağa başlayır?” sualına cavab axtararkən, nitq inkişafındakı adi prosesləri və mümkün gecikməmə əlamətlərini anlamaq böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Bu yazıda uşaqlarda dil inkişaf prosesini, nitq gecikmələrinin necə başa düşülməsini və lazım olan hallarda nə vaxt mütəxəssisə müraciət edilməsini ətraflı şəkildə nəzərdən keçirəcəyik.
Uşaqlarda Dil İnkişaf Prosesi
Dil inkişafı doğumla başlayan və uşağın sosial, emosional və idrak inkişafı ilə paralel gedən bir prosesdir. İnsanların düşüncələrini, hisslərini və ehtiyaclarını çatdırmaq üçün istifadə etdiyi dil, uşaqların həm özlərini ifadə etməsində, həm də ətraflarındakı dünyanı dərk etməsində həyati rol oynayır.
Uşaqların dil inkişafı qəbuledici dil və ifadəedici dil olmaqla iki əsas bacarıq üzərindən qiymətləndirilir. Qəbuledici dil ətrafdan gələn mesajları və göstərişləri başa düşə bilmə bacarığıdır.
Məsələn, uşağınıza “topunu gətirərsən?” deyəndə onun bunu anlayıb topu gətirməsi, qəbuledici dil bacarığının inkişaf etdiyini göstərir. İfadəedici dil isə uşağın öz düşüncə və istəklərini şifahi olaraq ifadə edə bilmə qabiliyyətidir. Bu iki bacarıq adətən paralel irəliləsə də, uşaqlar adətən anlamağı danışmaqdan əvvəl öyrənirlər.
Dil inkişafı körpənin ilk ağlaması ilə başlayır və zamanla gıdaqlamalar, babıldamalar, ilk kəlmələr və sonra cümlələr şəklində irəliləyir. Hər uşağın öz inkişaf sürəti olsa da, müəyyən yaş aralıqlarında gözlənilən dilçilik qazanımları var. Bu qazanımlar uşağın ümumi inkişafının sağlam irəlilədiyi üçün mühüm göstəricilərdir.
Körpələr Nə Vaxt Danışmağa Başlayır?
Körpələr əslində doğulduqları andan etibarən ünsiyyət qurmağa başlayırlar. İlk ünsiyyət formaları adətən ağlama olan körpələr, bu yolla aclıq, narahatlıq və ya diqqət ehtiyaclarını ifadə edirlər. Ancaq həqiqi mənada nitq inkişafı bundan çox daha çoxunu əhatə edən mürəkkəb bir prosesdir.
Körpələrin dil inkişafı adətən bu mərhələlərlə irəliləyir:
0-3 ay
Bu dövr “ağlama mərhələsi” olaraq adlandırılır. Körpə refleksiv səslər çıxarır və ətrafındakı səslərə reaksiya verməyə başlayır. Xüsusilə ana səsinə qarşı seçici reaksiya göstərir və tanış səslər eşidəndə ağlaması azala bilər.
3-6 ay
“Gıdaqlama mərhələsi” olaraq bilinən bu dövrdə körpə /q/ və /k/ səslərini əhatə edən “ooo”, “aaqq” kimi səslər çıxarmağa başlayır. Səs istiqamətinə baxa bilər və tanış səsləri fərqləndirə bilər.
6-9 ay
“Babıldama mərhələsi” başlayır. Bu dövrdə körpə öz dilinin quruluşuna uyğun hecələr üzür. Xüsusilə /b/, /p/ və /m/ səslərini əhatə edən “ba-ba-ba”, “ma-ma-ma” kimi təkrar olunan hecələr eşidilir. Bu səslər hələ mənalı deyil.
9-12 ay
Bəzən “jarqon dövrü” olaraq da adlandırılan bu dövrdə körpələrin babıldamaları daha axıcı və danışma intonasiyasına bənzər hala gəlir. Sadə göstərişləri (“gəl”, “at” kimi) başa düşə bilirlər. Bu dövrdə bəzi körpələr “ana”, “baba” kimi ilk mənalı kəlmələrini deyə bilirlər.
12-18 ay
“Tək söz dövrü”dür. Körpə ilk mənalı kəlmələrini söyləməyə başlayır. Bu kəlmələri tək-tək istifadə edir, ancaq hər bir kəlmə ilə müxtəlif şeyləri anlatmağa çalışa bilər. Məsələn “ana” deyərək həm anasını çağıra bilər, həm su istəyə bilər, həm də bir şey göstərmək istəyə bilər.
18-24 ay
18-ci aydan sonra adətən “söz partlayışı” yaşanır və uşaq qısa zamanda çoxlu sayda yeni söz öyrənir. 2 yaşına yaxınlaşdıqca “iki sözlük dövr” başlayır və uşaq iki kəlməni birləşdirərək sadə cümlələr qurmağa başlayır: “ana gəl”, “su ver” kimi.
Nitq inkişafı baxımından ümumi meyar olaraq, bir uşağın:
- 12 ayda 1-3 kəlmə
- 18 ayda 20-50 kəlmə
- 24 ayda ən azı 50 kəlmə və iki kəlməlik cümlələr
- 3 yaşında 200-300 kəlmə və üç-dörd kəlməlik cümlələr istifadə etməsi gözlənilir.
Uşağın nitq inkişafı bu meyarlara uygun deyilsə, inkişaf gecikmələri olub-olmadığını qiymətləndirmək üçün mütəxəssislə görüşmək faydalı ola bilər. Ancaq hər uşağın öz inkişaf sürəti olduğunu və bəzi uşaqların dil inkişafında normal dəyişkənlik göstərə biləcəyini də unutmamaq lazımdır.
Körpələrdə Hansı Ayda Hansı Kəlmələr Gözlənilir?
Körpələrin dil inkişafında hansı ayda hansı kəlmələri deyəcəyi valideynlərin ən çox maraqlandığı mövzulardan biridir. Dil inkişafı prosesində yaşa görə gözlənilən kəlmə və ünsiyyət bacarıqları belə ümumiləşdirilə bilər:
9-12 Ay
- İlk mənalı sözlər görülməyə başlayır: “ana”, “baba”, “mama” kimi
- Sadə əmrləri (ver, al, get) başa düşə bilər
- Ətrafındakı danışıqları dinləyir və maraq göstərir
- Adı deyiləndə reaksiya verir
- Jest və mimikləri istifadə edərək istəklərini ifadə etməyə çalışır
- Tez-tez istifadə olunan əşyaların (stəkan, süd, top) adlarını tanımağa başlayır
12-18 Ay
- Söz lüğəti 5-20 sözə çatır
- “Yox” əmrini anlayır
- Bədən hissələrini (göz, burun, əl) göstərməyə başlayır
- İşarə edərək istəklərini bildirir
- Sadə şəkillərə işarə edə bilər
- Gündəlik əşyaların adlarını bilir: “qaşıq”, “ayaqqabı”, “maşın”
18-24 Ay
- Söz partlayışı yaşanır, söz lüğəti 50-100 sözə çata bilər
- İki sözlük cümlələr qurmağa başlayır: “ana get”, “su ver”, “baba gəl”
- Sadə suallar verə bilər
- Feli bildirən kəlmələri istifadə etməyə başlayır: “ver”, “al”, “get”, “gəl”
- Öz adını deyə bilər
- Sadə göstərişləri anlayır və tətbiq edir
- “Böyük-kiçik”, “içəridə-bayırda” kimi anlayışları başa düşməyə başlayır
24-36 Ay
- Söz lüğəti 200-300 sözə çatır
- Üç sözlük cümlələr istifadə edir
- Nitq başa düşülməsi %50-75 civarındadır
- İkili ardıcıl əmrləri başa düşə bilər: “Ayaqqabını al və dolaba qoy” kimi
- Keçmiş hadisələri xatırlayıb danışa bilər
- “Nə”, “harada”, “kim” kimi sadə sualları anlayır və cavab verir
- Rəngləri və böyük rəqəmləri tanımağa başlayır
- Cəm şəkilçilərini və zaman şəkilçilərini istifadə etməyə başlayır
36-48 Ay
- Söz lüğəti 1000 sözə yaxınlaşır
- Dörd və ya daha çox sözlük, mürəkkəb cümlələr qura bilər
- Nitq başa düşülməsi %90-ın üzərinə çıxır
- Söhbət başlada və davam etdirə bilər
- Hekayələr deyə bilər, yaşadıqlarını ardıcıl şəkildə çatdıra bilər
- Sadə zarafatlar edə və anlaya bilər
- Duyğuları ifadə edən kəlmələri istifadə edə bilər
Bu dövrdə körpənizin söz lüğətini izləmək vacibdir. Xüsusilə 18-24 ay arasında baş verməsi gözlənilən söz partlayışı zamanı uşağın kəlmə həzinəsinin artıb-artmadığını müşahidə etmək, mümkün dil inkişaf gecikmələrini erkən dövrlərdə fark etməyə kömək edə bilər.
Uşaqlarda Nitq Ləngiməsi Nədir?
Nitq ləngiməsi uşağın dil və nitq bacarıqlarının yaşıdları ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə geridə qalması vəziyyətidir. Bu vəziyyət uşağın söz lüğətinin yaşına görə qeyri-kafi olması, cümlə qura bilməməsi və ya ünsiyyət üçün lazım olan dil bacarıqlarında çətinlik yaşaması şəklində özünü göstərə bilər.
Nitq geriliyi iki əsas kateqoriyada araşdırıla bilər:
Qəbuledici Dil Geriliyi
Uşağın özünə deyilənləri anlama bacarığında yaşadığı çətinlikləri ifadə edir. Bu cür geriliklərdə uşaq əmrləri anlaya bilmir, sualları cavablandıra bilmir və ya kəlmələrin mənalarını dərk etməkdə çətinlik çəkir.
İfadəedici Dil Geriliyi
Uşağın düşüncə və istəklərini şifahi olaraq ifadə etməsindəki çətinlikləri əhatə edir. Bu vəziyyətdə uşaq yaşına uyğun söz lüğətinə malik deyil, iki və ya daha çox kəlməni birləşdirərək cümlə qura bilmir və ya nitqi yaşıdları ilə müqayisədə daha az başa düşülən vəziyyətdədir.
Nitq geriliyi uşağın sosial, emosional və akademik inkişafını mənfi təsir edə bilər. Danışmaqda çətinlik çəkən uşaqlar özlərini ifadə edə bilmədikləri üçün tez-tez məyusluq və qəzəb yaşaya bilirlər. Bu vəziyyət davranış problemlərinə səbəb ola bilər. Həmçinin sosial əlaqələrdə çətinlik, oxu-yazma bacarıqlarının inkişafında gecikməmə və akademik uğurda azalma kimi problemlərlə qarşılaşa bilirlər.
Dil inkişafı gecikmiş uşaqlar adətən yaşıdları ilə qarşılıqlı əlaqə qurmaqda çətinlik çəkir və sosial mühitlərdə təcrid riski daşıyırlar. İrəli gedən illərdə bu vəziyyət özünəinam problemlərinə səbəb ola bilər. Erkən müdaxilə ilə bu cür problemlərin qarşısını almaq mümkündür. Dil və nitq terapiyası gecikmiş nitq problemləri yaşayan uşaqların ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirməsində təsirli üsuldur.
Burada vurğulamalı olduğumuz odur ki, nitq geriliyi diaqnozu qoya bilən şəxslər yalnız dil və nitq terapistləri, uşaq psixiatrları və ya nevroloqlar kimi mütəxəssis səhiyyə işçiləridir. Valideyn olaraq uşağınızın dil inkişafında gecikməmə olduğunu düşünürsünüzsə, ən doğru yanaşma mütəxəssisə müraciət etməkdir.
Valideynlər Evdə Nitq Gecikmələrini Necə Müşahidə Edə Bilər?
Uşağınızın dil inkişafında gecikməmə olub-olmadığını anlamaq üçün evdə bəzi müşahidələr apara bilərsiniz. Bu müşahidələr mümkün nitq gecikmələrini erkən dövrdə fark etməyinizə və lazım gəlsə mütəxəssisə müraciət etməyinizə kömək edə bilər.
İlk olaraq uşağınızın yaşına görə gözlənilən dil inkişaf pillələrini bilmək və bunları izləmək vacibdir. Aşağıdakı əlamətlərə diqqət edərək uşağınızın dil inkişafını qiymətləndirə bilərsiniz:
0-6 Ay Arası Müşahidə Edilə Bilən İşarələr
- Ətrafındakı səslərə reaksiya vermirsə
- Sizinlə göz təması qurmurimasırsə
- 3-cü aydan sonra gülümsəmə və səs çıxarma cəhdləri yoxdursa
- Tanış səsləri eşidəndə sakitləşmirsə
6-12 Ay Arası Müşahidə Edilə Bilən İşarələr
- Babıldama və müxtəlif səslər çıxarma cəhdləri yoxdursa
- 9-cu aydan sonra “ba-ba”, “ma-ma” kimi təkrar olunan hecələri yaratmırsa
- Adına reaksiya vermirsə
- Jest və mimik istifadəsi məhduddursa və ya heç yoxdursa
- İstədiyi əşyaları işarə etmirsə
- Böyükləri təqlid etmə cəhdləri müşahidə olunmursa
12-18 Ay Arası Müşahidə Edilə Bilən İşarələr
- 12-ci aydan sonra mənalı tək kəlmə istifadə etmirsə
- Sadə əmrləri anlayıb tətbiq edə bilmirsə
- Bədən hissələrini tanıyıb göstərə bilmirsə
- Səs təqlidinə (heyvan səsləri kimi) maraq göstərmirsə
- Ailə üzvlərini tanıyıb işarə edə bilmirsə
18-24 Ay Arası Müşahidə Edilə Bilən İşarələr
- 50-dən az kəlmə bilirsə
- İki kəlməni birləşdirərək sadə cümlələr qura bilmirsə (“ana gəl”, “su ver” kimi)
- İstəklərini ifadə etmək üçün kəlmələrdən çox bədən dilini istifadə edirsə
- Danışarkən nadir hallarda göz təması qurursa
- Yeni kəlmələr öyrənməkdə çətinlik yaşayırsa
24-36 Ay Arası Müşahidə Edilə Bilən İşarələr
- 100-dən az kəlmə bilirsə
- Üç kəlməlik cümlələr qura bilmirsə
- Nitqi ailədən başqa şəxslər tərəfindən başa düşülmürsə (%50-dən az başa düşülmə)
- Sadə ardıcıl göstərişləri izləyə bilmirsə
- Yaşıdları ilə ünsiyyət qurmaqdan çəkinirsə
Bunların yanında aşağıdakı davranış əlamətləri də nitq gecikmələrinin göstəricisi ola bilər:
- Uşağınız danışmaq əvəzinə davamlı işarə edirsə və ya sizi dartışdırırsa
- İstədiklərini əldə edə bilməyəndə tez-tez qəzəb tutmaları keçirirsə
- Danışma cəhdləri olduqda məyusluq yaşadığı müşahidə olunursa
- Sosial əlaqə qurmaqdan çəkinirsə
- Adı ilə səslənildiyində baxmırsa və ya reaksiya vermirsə
- Oyunda simvolik hərəkətlər (körpə yedirilməsi, maşın sürülməsi kimi) göstərmirsə
Uşağınızın dil inkişafını qiymətləndirərkən yalnız danışdığı kəlmə sayına deyil, həmçinin sizi anlama bacarığına, jest-mimik istifadəsinə və sosial qarşılıqlı əlaqəsinə də diqqət etməyiniz vacibdir. Bəzi uşaqlar az danışsa da anlama bacarıqları yaşlarına uyğun ola bilər və ya tam əksinə bir çox kəlməni təkrarlaya bilər, amma mənalarını bilməyə bilər.
Bu müşahidələr nəticəsində uşağınızın dil inkişafı ilə bağlı narahatlıqlarınız varsa, dil və nitq terapistinə müraciət etməyiniz mümkün problemlərin erkən dövrdə təsbit edilməsi və müvafiq müdaxilənin planlaşdırılması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Uşaqlarda Nitq Ləngiməsi-nin Mümkün Səbəbləri
Nitq gecikmələri bir çox müxtəlif faktordan qaynaqlanabilir. Bu səbəblərin bilinməsi həm erkən diaqnoz, həm də düzgün müdaxilə baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Uşaqlarda nitq geriliyi başlıca səbəbləri bunlardır:
1. Eşitmə İtkisi
Eşitmə duyğusu dil inkişafının əsas dayağıdır. Uşaqlar eşitmədikləri səsləri yarada bilməzlər. Müvəqqəti və ya daimi eşitmə itkisi xüsusilə 0-3 yaş arasında baş versə, dil inkişafını əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Orta qulaq iltihabı kimi tez-tez rast gəlinən problemlər hətta təkrarlanarsa, uşağın səsləri tam eşitməsinə mane olaraq dil inkişafını gecikdirə bilər. Eşitmə itkisi olan uşaqlar adətən yüksək səslərə az reaksiya verir və ya heç reaksiya vermirlər, televizor və ya musiqi səsini çox açırlar və danışarkən intonasiya problemləri yaşayırlar.
2. Nevroloji Problemlər
Beynin dil və nitq mərkəzlərini təsir edən hər hansı problem nitq gecikmələrinə səbəb ola bilər. Serebral iflic, travmatik beyin zədələnməsi, qıcolmalar və ya beyin inkişafını təsir edən digər vəziyyətlər uşağın dil və nitq bacarıqlarını qazanmasını çətinləşdirə bilər. Bu cür problemlərdə adətən təkcə dil deyil, motor bacarıqlar da təsirlənir.
3. İnkişaf Pozğunluqları
Autizm spektr pozğunluğu dil və nitq bacarıqlarının inkişafını dərin şəkildə təsir edən nöroinkişaf pozğunluğudur. Autizmli uşaqlar adətən göz təması qurmaqda çətinlik çəkir, adlarına reaksiya verməyə bilər, sosial qarşılıqlı əlaqədən çəkinə bilər və təkrarlanan davranışlar sərgiləyə bilər. Dil inkişafındakı gecikməmə autizmin erkən əlamətlərindən biridir. Daun sindromu və ya digər genetik sindromlar da dil inkişaf prosesini yavaşlata bilər.
4. Fiziki Faktorlar
Dodaq-damaq yarığı kimi ağız, dil və ya damaq quruluşunu təsir edən anomalilər uşağın səsləri düzgün şəkildə yaratmasına mane ola bilər. Dilin altındakı frenulum adlı bağın qısa olması (dil bağı) da bəzi səslərin çıxarılmasını çətinləşdirə bilər. Çənə quruluşundakı pozğunluqlar və diş problemləri də nitq üzərində təsir yarada bilər.
5. Ətraf Mühit Faktorları
Uşağın dil öyrənməsi üçün kifayət qədər stimul almadığı mühitlər dil inkişafını mənfi təsir edə bilər. Televizor və rəqəmsal ekranlar qarşısında çox vaxt keçirmək, valideynlərlə qeyri-kafi ünsiyyət, uşağa kifayət qədər kitab oxunmaması və ya ailədaxili az danışılması kimi faktorlar uşağın dil inkişafını yavaşlata bilər. Uşaqla qurulan ünsiyyətin keyfiyyəti və tezliyi dil inkişafı üçün kritik əhəmiyyət kəsb edir.
6. İkidilli Mühit
İki və ya daha çox dilə eyni vaxtda məruz qalan uşaqlarda bəzən dil inkişafında müvəqqəti gecikmələr görülə bilər. Bu uşaqlar adətən hər iki dildə də daha az kəlmə istifadə edə bilər, ancaq ümumi söz lüğətləri tək dilli yaşıdlarına bənzəyir. İkidillilik öz başına problem deyil, hətta idrak inkişafına töhfə verə bilər, ancaq dil inkişafının fərqli yol izləməsinə səbəb ola bilər.
7. Vaxtından Əvvəl Doğum və Doğum Komplikasiyaları
Erkən doğulan və ya doğum zamanı oksigen çatışmazlığı kimi komplikasiyalar yaşayan körpələrdə beyin inkişafı təsirlənə bilər. Bu vəziyyət dil və nitq bacarıqlarının inkişafında gecikmələrə səbəb ola bilər. Oxşar şəkildə, ananın hamiləlik zamanı istifadə etdiyi bəzi dərmanlar və ya məruz qaldığı toksinlər də körpənin nevroloji inkişafını təsir edə bilər.
8. Genetik Faktorlar
Ailə tarixində dil və nitq gecikmələri olan uşaqlarda oxşar problemlərin görülmə riski daha yüksəkdir. Ailədə disleksiya, autizm və ya nitq apraksiyası kimi vəziyyətlərin olması uşağın dil inkişafında gecikməmə yaşama ehtimalını artıra bilər.
Nitq gecikmələrinə səbəb olan faktorların düzgün təsbit edilməsi uyğun müdaxilə strategiyalarının müəyyən edilməsi baxımından son dərəcə vacibdir. Hər uşağın vəziyyəti fərqli olduğundan əhatəli qiymətləndirmə və fərdiləşdirilmiş müalicə planı tələb olunur.
Həkimə nə zaman müraciət etməli?
Uşağınızın dil inkişafı ilə bağlı narahatlıqlarınız varsa, həkim mütəxəssisə müraciət etmək üçün erkən hərəkət etmək vacibdir. Erkən müdaxilə mümkün problemlərin daha təsirli şəkildə həll edilməsini təmin edə bilər və uşağınızın yaşıdlarını tutmasına kömək edə bilər. Aşağıdakı vəziyyətlərdən hər hansı biri mövcud olduqda mütəxəssisə müraciət etməyiniz tövsiyə olunur:
6-12 ay arasında:
- 9 aylıqkən babıldama yoxdursa
- Adına reaksiya vermirsə
- Səs çıxarmır və ya çox az səs çıxarırsa
- Jest və mimik istifadəsi çox məhduddursa və ya heç yoxdursa
12-18 ay arasında:
- 12 aylıq olduqda mənalı heç bir söz demirsə (ana, ata, su və s.)
- Sadə əmrləri başa düşmürsə
- İşarə etmə davranışı yoxdursa
- Ətrafındakı söhbətlərə maraq göstərmirsə
18-24 ay arasında:
- 18 aylıq olduqda söz ehtiyatı 10-dan azdırsa
- 24 aya çatdıqda söz ehtiyatı 50-dən azdırsa və ya iki sözü bir araya gətirərək cümlə qura bilmirsə
- İstənildikdə əşyaları və ya bədən hissələrini göstərə bilmirsə
- Sosial ünsiyyətdən qaçırsa
2-3 yaş arasında:
- 100-dən az söz bilirsə
- Üç sözlük cümlələr qura bilmirsə
- Danışığı ailə üzvlərindən başqa şəxslər tərəfindən başa düşülmürsə (başadüşmə səviyyəsi 50%-dən azdırsa)
- İkili ardıcıl əmrləri yerinə yetirə bilmirsə
3-4 yaş arasında:
- Danışıq başadüşmə səviyyəsi 75%-dən aşağıdırsa
- Sadə suallara cavab verə bilmirsə
- Cümlələri adətən qısa və sadədirsə (üç-dörd sözdən azdırsa)
- Danışıq axıcılığında aydın problemlər varsa
Həmçinin, uşağın yaşından asılı olmayaraq aşağıdakı hallarda da mütəxəssisə müraciət etmək tövsiyə olunur:
- Uşağınız əvvəl danışırdısa, lakin danışıq qabiliyyətlərini itirirsə
- Sözləri və ya səsləri daim təkrarlayırsa və bu təkrarlar zamanla azalmırsa
- Danışmağa çalışarkən həddindən artıq gərginlik, üz buruşdurma və ya zorlanma əlamətləri göstərirsə
- Danışığı yaşı irəlilədikcə daha az başa düşülür hale gəlirsə
- Adı ilə çağırıldıqda ardıcıl olaraq reaksiya vermirsə
- Göz təması qurmaqdan qaçırsa
- Yaşına uyğun sosial ünsiyyət bacarıqlarını göstərmirsə
Unutmayın ki, həkim mütəxəssisə müraciət etmək üçün “çox erkən” deyə bir şey yoxdur, ancaq “çox gec” ola bilər. Şübhələriniz varsa, qiymətləndirmə randevusu almanın heç bir zərəri yoxdur. Ən pis halda, uşağınızın normal inkişaf göstərdiyi təsdiqlənmiş olur. Ən yaxşı halda isə erkən müdaxilə ilə potensial problemlərin qarşısı alınmış olur.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.